Το γνήσιο της πληγής
Αναγνωρίζεται
από το χρώμα που έχει
της υπογραφής το αίμα.
Αν είναι ρέον άφθονο κόκκινο
έχει καλώς.
Αν όμως είναι στάσιμο ξεθωριασμένο
τότε κάποια παλιά ανάμνηση
πλαστογράφησε πληγή που έχει
πλέον θρέψει.
Το περίεργο είναι πως άμα ζουλήξεις
το θεραπευμένο τραύμα
πονάει τρισχειρότερα απ’ όσο όταν
ήταν ενεργό, ουρλιάζεις, ακούγεσαι
στα πέρατα του χρόνου.
Καθόλου περίεργο. Επιφανειακά ξεχνάς.
«Το γνήσιο», Κική Δημουλά
Σχολείο...τι σας έρχεται στο μυαλό μόλις ακούτε αυτή τη λέξη; Μάθημα, συμμαθητές, παιδεία, καθηγητές, βαρεμάρα, έλεγχος, καταπίεση, γνώσεις, δημιουργικότητα, κοινωνικοποίηση, ασφάλεια, βία, εκφοβισμός…
Οι σχέσεις των συνομηλίκων στον χώρο του σχολείου είναι ένα θέμα με το οποίο ασχολούνται πολλοί κλάδοι των ανθρωπιστικών επιστημών, που έχουν ως κύριο πεδίο ενασχόλησής τους την υγιή ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών και των εφήβων. Το σχολείο είναι ο βασικός χώρος που δημιουργούνται και διαμορφώνονται οι κοινωνικές σχέσεις των νέων αναπτυσσόμενων ανθρώπων. Κατ’ επέκταση είναι και ο κύριος φορέας δημιουργίας των κατάλληλων συνθηκών για να αναπτυχθούν ομαλά οι παραπάνω σχέσεις. Τις τελευταίες δεκαετίες, ένα φαινόμενο το οποίο διαταράσσει τις παιδικές και εφηβικές σχέσεις με τους συνομηλίκους, είναι ο εκφοβισμός.
Αρκετές μελέτες παγκοσμίως έχουν διερευνήσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του φαινομένου, τις γενεσιουργούς αιτίες και τους τρόπους αντιμετώπισής του. Οι επιπτώσεις που έχει ο εκφοβισμός στη ζωή των συμμετεχόντων, ειδικά των θυμάτων, είναι πολλές και διαρκείς για αρκετά χρόνια μετά τη λήξη της σχολικής φοίτησης. Μελέτες των τελευταίων ετών από τον χώρο της ψυχικής υγείας, αποδεικνύουν πως οι επιπτώσεις διαρκούν μέχρι και την ενήλικη ζωή, επηρεάζοντας την ψυχική υγεία και την καλή λειτουργικότητα των ατόμων, με αποτέλεσμα πολλές φορές να συνεχίζεται ο εκφοβισμός και στη ενήλικη ζωή (χώρος εργασίας), δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο εκφοβισμού και θυματοποίησης.
Η αφετηρία της μελέτης του σχολικού εκφοβισμού στην Ελλάδα τοποθετείται στις αρχές της δεκαετίας του 2000. Ωστόσο, η συστηματική έρευνα σε ευρωπαϊκό επίπεδο ξεκίνησε στις σκανδιναβικές χώρες τη δεκαετία του 1970 από τον καθηγητή Dan Olweus, ο οποίος διατύπωσε τον ορισμό του φαινομένου, διερεύνησε τα αίτιά του και σχεδίασε στρατηγικές παρέμβασης για τον περιορισμό του (Olweus, 1993). Στη συνέχεια, το ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλες χώρες παγκοσμίως, οι οποίες άρχισαν να παρατηρούν και να μελετούν εκτενέστερα τα περιστατικά βίας και επιθετικότητας μεταξύ συνομηλίκων μέσα στον χώρο του σχολείου (Αρτινοπούλου, 2001).
Ο Olweus (1993), ορίζει τον σχολικό εκφοβισμό, ως την κατάσταση κατά την οποία ο μαθητής υποβάλλεται κατ’ επανάληψη και κατ’ εξακολούθηση σε αρνητικές ενέργειες από έναν ή περισσότερους άλλους μαθητές. Με τον όρο «αρνητικές ενέργειες» περιγράφονται οι βλάβες ή οι ενοχλήσεις που γίνονται σκόπιμα, είτε λεκτικά (π.χ. απειλές, χλευασμός, πειράγματα, βρισιές) είτε σωματικά (π.χ. ξύλο, σπρωξίματα, κλωτσιές, τσιμπήματα, στρίμωγμα), είτε με άλλο τρόπο, όπως γκριμάτσες ή άσεμνες χειρονομίες, με σκόπιμο αποκλεισμό του παιδιού από την ομάδα ή με άρνηση συμμόρφωσης προς την επιθυμία του θύματος. Στην πρόθεση του θύτη να βλάψει και στον σκόπιμο και προμελετημένο χαρακτήρα του εκφοβισμού δίνουν έμφαση και άλλοι ορισμοί για να διαχωρίσουν τα περιστατικά εκφοβισμού από τυχαία περιστατικά επιθετικότητας μεταξύ συνομηλίκων (Johnson, Munn, & Edwards, 1992· Roland, 1989· Smith & Sharp, 1994· Tatum & Tatum, 1992). Ένα σημαντικό κριτήριο που τέθηκε από τον Olweus για τον προσδιορισμό του φαινομένου ήταν το χρονικό όριο ως λειτουργικό κριτήριο. Για να θεωρηθεί ότι κάποιος είναι θύτης ή θύμα εκφοβισμού, έπρεπε να απαντά στην ερώτηση πόσο συχνά συνέβαινε αυτό, με το χρονικό όριο «πότε-πότε» ή «συχνότερα», συγκεκριμένα μία φορά την εβδομάδα ή περισσότερο (Olweus, 1993). Οι ερευνητές εστιάζουν στην ασυμμετρία δύναμης μεταξύ του θύτη και του θύματος· το άτομο που προβαίνει στην πράξη υπερέχει είτε ψυχολογικά είτε σωματικά και το θύμα αδυνατεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του (Craig, Pepler, & Blais, 2007· Olweus, 1993· Roland & Isdøe, 2001).
Ο εκφοβισμός εκδηλώνεται με πολλές μορφές και διακρίνεται σε άμεσο και έμμεσο, σε λεκτικό ή σωματικό. Ο άμεσος εκφοβισμός εκδηλώνεται με ανοιχτές επιθέσεις προς το θύμα, «πρόσωπο με πρόσωπο», οι οποίες είναι κυρίως σωματικές. (Rigby, 2002· Smith & Brain, 2000). Στον άμεσο εκφοβισμό συγκαταλέγεται και ο λεκτικός εκφοβισμός, στον οποίο το θύμα γίνεται αποδέκτης πράξεων όπως οι βωμολοχίες, οι βρισιές, τα πειράγματα, οι απειλές και ο χλευασμός (Suckling & Temple, 2001). O έμμεσος εκφοβισμός δεν περιλαμβάνει την προσωπική αντιπαράθεση θύτη και θύματος. Έχει κυρίως τη μορφή της κοινωνικής απομόνωσης και του σκόπιμου αποκλεισμού από την ομάδα, καθώς επίσης και της διάδοσης ανυπόστατων φημών (Björkvist, Lagerspetz, & Kaukiainen, 1992). Ως πράξεις έμμεσου εκφοβισμού εννοούνται η διάδοση φημών, το κουτσομπολιό, η συκοφαντία, η χειραγώγηση, η καταστροφή των φιλικών σχέσεων και ο αποκλεισμός από παιχνίδια και ομαδικές δραστηριότητες. Άλλες μορφές εκφοβισμού είναι ο σεξουαλικός εκφοβισμός, ο ρατσιστικός εκφοβισμός και ο εκφοβισμός που στοχεύει σε άτομα με αναπηρία (Rigby, 2002). Μια συχνή και αυξανόμενα διαδεδομένη μορφή εκφοβισμού είναι ο διαδικτυακός εκφοβισμός (cyberbullying) (Smith et al., 2008). Στην εκδήλωση περιστατικών εκφοβισμού διακρίνονται τέσσερις ρόλοι που μπορεί να διαδραματίσει ένα άτομο: θύτης, θύμα, θύτης-θύμα και παρατηρητής (Haynie et al., 2001· Nansel et al., 2001· Nishina & Juvonen, 2005· Salmivalli, 2010).
Ο εκφοβισμός στον χώρο του σχολείου είναι χρόνια πηγή στρες (Kumpulainen, 2008· Newman, Holden, & Delville, 2005) που βλάπτει την κοινωνική αλληλεπίδραση των παιδιών. Μελέτες για τις επιδράσεις του στρες σε παιδιά και εφήβους υποστηρίζουν πως έχει συσσωρευτικό αποτέλεσμα (Rutter, 1994). Χωρίς την αποδοχή και την υποστήριξη των συνομηλίκων, τα παιδιά βιώνουν άγχος και αγωνία για την ταυτότητά τους. Μακροπρόθεσμα διαμορφώνουν αρνητικές πεποιθήσεις και αντιλήψεις για τους άλλους και τον κόσμο, με αποτέλεσμα να υιοθετούν μια απαισιόδοξη στάση για το μέλλον (Mathiessen & Einarsen, 2004· Mikkelsen & Einarsen, 2002) και να έχουν κίνδυνο εμφάνισης κοινωνικού άγχους (Carleton, Peluso, Collimore, & Asmundson, 2010· Rapee & Spence, 2004). Ο κίνδυνος αυτός αυξάνεται όταν απουσιάζει και το υποστηρικτικό οικογενειακό περιβάλλον (Isaacs, Hodges, & Salmivalli, 2008), με αποτέλεσμα τα θύματα να παραμένουν σε μια κατάσταση γνωστικής σύγχυσης, αβοηθητότητας και άγχους, χαρακτηριστικά της διαταραχής μετατραυματικού στρες (Mikkelsen & Einarsen, 2002· Tehrani, 2004).
Ο τρόπος που σκεπτόμαστε και αντιδρούμε ως ενήλικες βασίζεται στις παιδικές εμπειρίες. Η καθημερινή και μακροχρόνια επαφή με τις επιθετικές και απορριπτικές συμπεριφορές του εκφοβισμού έχει τραυματική επίδραση για τα παιδιά (Sourander, Helstelä, Helenius, & Piha, 2000), με προβλήματα στις κοινωνικές σχέσεις και στην ψυχική υγεία, που επηρεάζουν τη λειτουργικότητα του ατόμου στην ενήλικη ζωή. Διαχρονικές μελέτες έχουν συνδέσει το σχολικό εκφοβισμό με προβλήματα ψυχικής υγείας στους ενήλικες. Στα θύματα είναι συχνότερη η κατάθλιψη (Haavisto et al., 2005· Klomek et al., 2008· Olweus, 1994· Salmivalli, 2004· Takizawa et al., 2014), οι διαταραχές άγχους (Copeland et al, 2013· Sourander et al., 2007· Takizawa et al., 2014) και ο αυτοκτονικός ιδεασμός (Klomek et al., 2008· Takizawa et al., 2014) ενώ οι θύτες τείνουν να εμφανίζουν κατάθλιψη (Klomek et al., 2008) και διαταραχές προσωπικότητας (Copeland et al, 2013· Sourander et al, 2007). Συμπτώματα κατάθλιψης έχουν βρεθεί και στους θύτες/θύματα (Klomek et al., 2008· Copeland, 2013).
Σε αναδρομικές μελέτες (retrospective), έχει βρεθεί πως η υποκειμενική εκτίμηση του ατόμου για την εμπειρία του εκφοβισμού, αν δηλαδή αντιλαμβάνεται το γεγονός ως τραυματικό ή όχι, επηρεάζει και τη σοβαρότητα των επιπτώσεων μακροπρόθεσμα (Albuquerque & Williams, 2015· Newman et al., 2005· Ozer et al., 2003). Στις αναδρομικές μελέτες, οι συμμετέχοντες ανακαλούν εμπειρίες εκφοβισμού από την παιδική τους ηλικία.
Νέοι ενήλικες, που ανέφεραν ιστορικό πειράγματος (teasing) στο σχολείο, παρουσίαζαν συμπτώματα κατάθλιψης, άγχος, φόβο για αρνητική αξιολόγηση, μοναξιά και κοινωνικό άγχος (Dempsey & Storch, 2008· Roth, Coles, & Heimberg, 2002· Storch et al., 2004). Σε συνεντεύξεις για την καταγραφή των επιπτώσεων που θεωρούν, οι ίδιοι οι ενήλικες, ότι είχε ο εκφοβισμός στη ζωή τους, αναφέρονταν χαμηλή αυτοεκτίμηση, ντροπή, έλλειψη εμπιστοσύνης στους άλλους και δυσκολίες στις σχέσεις, μια συνεχής τάση στη συμπεριφορά τους για ευχαρίστηση των άλλων, συναισθηματικές διαταραχές, θέματα με το σώμα τους και συναισθήματα θυμού, οργής και εκδίκησης (DeLara, 2016). Οι Schäfer et al. (2004), σε αναδρομική μελέτη, που πραγματοποίησαν σε τρεις ευρωπαϊκές χώρες, βρήκαν πως τα θύματα εκφοβισμού ανέφεραν χαμηλότερη αυτοεκτίμηση, αυξημένο αίσθημα μοναξιάς και περισσότερες δυσκολίες στη διατήρηση φιλικών σχέσεων συγκριτικά με όσους δεν ανέφεραν θυματοποίηση. Οι συμμετέχοντες ανέφεραν επαναλαμβανόμενες αναμνήσεις των περιστατικών του εκφοβισμού και αυτοκτονικό ιδεασμό που σχετιζόταν με την εμπειρία του εκφοβισμού. Η διαχρονική θυματοποίηση, που πραγματοποιούταν σε όλες τις σχολικές βαθμίδες, ήταν σημαντικός προγνωστικός δείκτης για την εμφάνιση των παραπάνω επιπτώσεων.
Η επαναλαμβανόμενη έκθεση σε στρεσογόνες καταστάσεις που προκαλούν δυσφορία στο άτομο, όπως είναι ο εκφοβισμός, έχει αθροιστικό αποτέλεσμα και αυξάνει τον κίνδυνο μακροπρόθεσμα για προβλήματα ψυχικής υγείας (Albuquerque & Williams, 2015· Brewins, Andrews, & Valentine, 2000· McFarlane, 1989· Salmivalli et al., 1996). Μελέτες σε φοιτητές με ιστορικό σχολικού εκφοβισμού (Albuquerque & Williams, 2015) και σε ενήλικες στον εργασιακό χώρο χωρίς παρελθούσα εμπειρία εκφοβισμού, αποδίδουν στις εμπειρίες εκφοβισμού, την εμφάνιση συμπτωμάτων μετατραυματικού στρες, ειδικά όταν την στιγμή της μέτρησης βίωναν και άλλα ψυχοπιεστικά γεγονότα (Mikkelsen και Einarsen, 2002). Επίμονες αναμνήσεις των εμπειριών σχολικού εκφοβισμού, συναισθήματα θυμού, ντροπής και δυστυχίας αναφέρουν και ενήλικες, που περιγράφουν περιστατικά εκφοβισμού από τη σχολική τους ηλικία (Crozier & Skliopidou, 2002· Sesar, Barišić, Pandža, Dodaj, 2012· Smith, 1991). Μια πιθανή εξήγηση για τα παραπάνω ευρήματα είναι πως τα άτομα αναβιώνουν περισσότερο τον κοινωνικό πόνο από τον σωματικό, όπως αναφέρουν οι Chen, Williams, Fitness, & Newton (2008).
Η καταγραφή περιστατικών εκφοβισμού στην ενήλικη ζωή και η διαχρονική θυματοποίηση κάποιων παιδιών στον χώρο του σχολείου, δείχνουν πως κάποια άτομα συνεχίζουν να εμπλέκονται σε περιστατικά εκφοβισμού και μετά το τέλος της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, στο πανεπιστήμιο και/ή στον εργασιακό χώρο (Chapell et al., 2004· Lento, 2006· Sinkkonen, Puhakka, & Meriläinen, 2014). Τα παιδιά που είναι χρόνια θύματα εκφοβισμού, οδηγούνται σταδιακά σε διαστρεβλωμένη αυτοαντίληψη (Salmivalli, 2004), με αποτέλεσμα να πιστεύουν πως κατά κάποιο τρόπο αξίζουν τη θυματοποίηση και να υιοθετούν τον ρόλο του θύματος (Graham & Juvonen, 1998). Από την άλλη, ο Olweus (2001) αναφέρει πως κάποια θύματα ή θύτες/θύματα όταν μετακινούνται από τη μία σχολική βαθμίδα στην άλλη, αλλάζουν ρόλους και μετατρέπονται σε θύτες, συντηρώντας έτσι τον «Κύκλο του Εκφοβισμού». Μακροπρόθεσμα, τα θύματα σχολικού εκφοβισμού έχουν αυξημένο κίνδυνο επανάληψη της θυματοποίησής τους ως ενήλικες στο πανεπιστήμιο και/ή στον χώρο εργασίας (Adams & Lawrence, 2011· Leymann, 1996· Schäfer et al., 2004· Smith, Singer, Hoel, & Cooper, 2003) ή να μετατραπούν σε θύτες (Adams & Lawrence, 2011· Barker et al., 2008· Haltigan & Vaillancourt, 2014).
Βιβλιογραφία
Adams, F., & Lawrence, G. (2011). Bullying victims: The effects last into college. American Secondary Education, 40, 4-13.
Albuquerque, P., & Williams, L. (2015). Predictor variables of ptsd symptoms in school victimization: A retrospective study with college students. Journal of Aggression, Maltreatment & Trauma, 24, 1067-1085.
Αρτινοπούλου, B. (2001). Βία στο σχολείο. Έρευνες και πολιτικές στην Ευρώπη. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Baker, R.W., & Siryk, B. (1989). Student adaptation to college questionnaire manual. Los Angeles: Western Psychological Services.
Björkqvist, K., Lagerspetz, K.M.J,. & Kaukiainen, A. (1992). Do girls manipulate and boys fight? Developmental trends in regard to direct and indirect aggression. Aggressive Behavior, 18, 117-127.
Brewin, C.R., Andrews, B., & Valentine, J.D. (2000). Meta-analysis of risk factors for posttraumatic stress disorder in trauma-exposed adults. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 68, 748–766.
Carleton, R.N., Peluso, D., Collimore, K.C., & Asmundson, G.J.G. (2011). Social anxiety and posttraumatic stress symptoms: The impact of distressing social events. Journal of Anxiety Disorders, 25, 49–57.
Chapell, M., Casey, D., De la Cruz, C., Ferrell, J., Forman, J., Lipkin, R., Newsham, M., Sterling, M., & Whitaker, S. (2004). Bullying in college by students and teachers. Adolescence, 39, 53-64.
Chen, Z., Williams, K.D., Fitness, J., & Newton, N.C. (2008). When hurt will not heal: Exploring the capacity to relive social and physical pain. Psychological Science, 19, 789–795.
Copeland, W.E, Wolke, D., Angold, A., & Costello E.J. (2013). Adult psychiatric outcomes of bullying and being bullied by peers in childhood and adolescence. JAMA Psychiatry, 70, 419–26.
Craig, W., Pepler, D., & Blais, J. (2007). Responding to bullying: What works? School Psychology International, 28, 465–477.
Crozier, R., & Skliopidou, E. (2002). Adult recollections of name calling at school. Educational Psychology, 22, 113-124.
DeLara, E. (2016). Bullying scars: The impact on adult life and relationships. New York: Oxford University Press.
Dempsey, A.G., & Storch, E.A. (2008). Relational victimization: The association between recalled adolescent social experiences and emotional adjustment in early adulthood. Psychology In The Schools, 45, 310-322.
Graham, S., & Juvonen, J. (1998). Self-blame and peer victimization in middle school: An attributional analysis. Developmental Psychology, 34, 587-599.
Haavisto, A., Sourander, A., Multimäki, P., Parkkola, K., Santalahti, P., Helenius, H., Nikolakaros, G., Kumpulainen, K., Moilanen, I., Piha, J., Aronen, E., Puura, K. ,Linna, S.L., & Almqvist, F. (2005). Factors associated with depressive symptoms among 18-year-old boys: A prospective 10-year follow-up study. Journal of Affective Disorders, 83, 143-54.
Haltigan, J.D., & Vaillancourt, T. (2014). Joint trajectories of bullying and peer victimization across elementary and middle school and associations with symptoms of psychopathology. Developmental Psychology, 50, 2426–2436.
Haynie, D.L., Nansel, T., Eitel, P., Crump, A.D., Saylor, K., Yu, K., & Simons-Morton, B. (2001). Bullies, victims, and bully/victims: Distinct groups of at-risk youth. Journal of Early Adolescence, 21, 29–49.
Isaacs, J., Hodges, E., & Salmivalli, C. (2008). Long-term consequences of victimization: A follow-up from adolescence to young adulthood. European journal of developmental science, 2, 387-397.
Johnson, M., Munn, P., & Edwards, L. (1992). Action Against Bullying: A Support Pack for Schools. Edinburgh: Scottish Council for Research in Education.
Klomek, A.B., Sourander, A., Kumpulainen, K., Piha, J., Tamminen, T., Moilanen, I., Almqvist, F., & Gould, M. S. (2008). Childhood bullying as a risk for later depression and suicidal ideation among Finnish males. Journal of Affective Disorders, 109, 47-55.
Kumpulainen, K. (2008). Psychiatric conditions associated with bullying. International Journal of Adolescent Medicine and Health, 20, 121-32.
Leymann, H. (1996). The content and development of mobbing at work. European Journal of Work and Organizational Psychology, 5, 165–184.
Matthiesen, S.B., & Einarsen, S. (2004). Psychiatric distress and symptoms of ptsd among victims of bullying at work. British Journal of Guidance & Counselling, 32, 335-356.
McFarlane, A.C. (1989). The treatment of post‐traumatic stress disorder. British Journal of Medical Psychology, 62, 81-90.
Mikkelsen, E.G., & Einarsen, S. (2002). Relationships between exposure to bullying at work and psychological and psychosomatic health complaints: The role of state negative affectivity and generalized self-efficacy. Scandinavian Journal of Psychology, 43, 397–405.
Nansel, T.R., Overpeck, M., Pilla, R.S., Ruan, W.J., Simons-Morton, B., & Scheidt, P. (2001). Bullying behaviors among US youth: Prevalence and association with psychosocial adjustment. JAMA, 285(16), 2094–2100.
Newman, M.L., Holden, G.W., & Delville, Y. (2005). Isolation and the stress of being bullied. Journal of Adolescence, 28, 343–357.
Nishina, A., & Juvonen, J. (2005). Daily reports of witnessing and experiencing peer harassment in middle school. Child Development, 76, 435-450.
Olweus, D. (1993). Bullying at school: What we know and what we can do. Cambridge: Blackwell.
Olweus, D. (1994). Bullying at school: Long-term outcomes for victims and an effective school-based intervention program. In L. R. Huesmann (Ed.) Aggressive behavior: Current perspectives. New York: Plenum.
Olweus, D. (2001). Peer harassment: a critical analysis and some important issues. In J. Juvonen & S. Graham (Eds.), Peer harassment in school: The plight of the vulnerable and victimized (pp. 3-20). New York: Guilford.
Ozer, E.J., Best, S.R., Lipsey, T.L., & Weiss, D.S. (2003). Predictors of posttraumatic stress disorder and symptoms in adults: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 129, 52–73.
Rapee, R.M., & Spence, S.H. (2004). The etiology of social phobia: Empirical evidence and an initial model. Clinical Psychology Review, 24, 737-767.
Rigby, K. (2002). New perspectives on bullying. London: Jessica Kingsley.
Roland, E. (1989). Bullying: the Scandinavian research tradition. In D.P. Tattum & D.A. Lane (Eds.), Bullying in schools (pp. 21-32). Stoke-on-Trent: Trentham Books.
Roland, E., & Idsøe, T. (2001). Aggression and bullying. Aggressive Behavior, 27, 446-462.
Roth, D.A., Coles, M.E., & Heimberg, R.G. (2002). The relationship between memories for childhood teasing and anxiety depression in adulthood. Journal of Anxiety Disorder, 16, 149-164.
Rutter, M. (1994). Stress research: Accomplishments and the tasks ahead. In R.J. Haggerty, L.R. Sherrod, N. Garmezy, & M. Rutter (Eds.). Stress, risk, and resilience in children and adolescents: Processes, mechanisms, and interventions (pp. 354–385). New York: Cambridge University Press.
Salmivalli, C. (2010). Bullying and the peer group: A review. Aggression and Violent Behavior, 15, 112-120.
Salmivalli, C. (2004). Consequences of school bullying and violence. In E. Munthe, E. Solli, E. YtreArne & E. Roland (Eds.). Taking fear out of schools (pp. 29–35). Stavanger, Norway: University of Stavanger.
Salmivalli, C., Lagerspetz, K., Björkqvist, K., Österman, K., & Kaukiainen, A. (1996). Bullying as a group process: participant roles and their relations to social status within the group. Aggressive Behavior, 22, 1-15.
Schäfer, M., Korn, S., Smith, P.K., Hunter, S.C., Mora-Merchán, J.A., Singer, M.M., & van der Meulen, K. (2004). Lonely in the crowd: Recollections of bullying. British Journal of Developmental Psychology, 22, 379-394.
Sesar, K., Barišić, M., Pandža, M., & Dodaj, A. (2012). The relationship between difficulties in psychological adjustment in young adulthood and exposure to bullying behaviour in childhood and adolescence. Acta Medica Academica, 41, 131-144.
Sinkkonen, H.M., Puhakka, H., & Meriläinen, M. (2014) Bullying at a university: Students' experiences of bullying. Studies in Higher Education, 39, 153-165.
Smith, P.K., & Brain, P. (2000). Bullying in schools: Lessons from two decades of research. Aggressive Behavior, 26, 1-9.
Smith, P.K., Singer, M., Hoel, H., & Cooper, C.L. (2003). Victimization in the school and the workplace: Are there any links? British Journal of Psychology, 94, 175–188.
Smith, P.K. (1991). The silent nightmare: Bullying and victimization in school peer groups. The Psychologist, 4, 243-248.
Smith, P.K., & Sharp, S. (1994). School bullying: Insights and perspectives. London: Routledge.
Smith, P.K., Mahdavi, J., Carvalho, M., Fisher, S., Russell, S., & Tippett, N. (2008). Cyberbullying: its nature and impact in secondary school pupils. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 49, 376-385.
Sourander, A., Helstelä, L., Helenius, H., & Piha, J. (2000). Persistence of bullying from childhood to adolescence: A longitudinal 8-year follow-up study. Child Abuse & Neglect, 24, 873-881.
Sourander, A., Jensen, P., Ronning, J., Niemelä, S., Helenius, H., Sillanmäki, L., Kumpulainen, K., Piha, J., Tamminen, T., Moilanen, I., & Almqvist, F. (2007). What is the early adulthood outcome of boys who bully or are bullied in childhood? The Finnish "From a boy to a man" Study. Pediatrics, 120, 397-404.
Storch, E.A., Roth, D.A., Coles, M.E., Heimberg, R.G., Bravata, E., & Moser, J. (2004). The measurement and impact of childhood teasing in as sample of young adults. Journal of Anxiety Disorders, 18, 681-694.
Suckling, A., & Temple, C. (2001). Bullying: A whole-school approach. London: Jessica Kingsley Publishers.
Takizawa R, Maughan B., & Arseneault L. (2014). Adult health outcomes of childhood bullying victimization: evidence from a five-decade longitudinal British birth cohort. American Journal of Psychiatry, 171, 777–784.
Tatum, D.P., & Tatum, E. (1992). Bullying: a whole-school response. In N. Jones and E. Baglin Jones (Eds.), Learning to behave. London: Kogan Page.
Tehrani, N. (2004) Bullying: a source of chronic post-traumatic stress? British Journal of Guidance & Counselling, 32, 357-366.
Comments